Cine-σθήματα #3

«Η άκρη του ουρανού» («Auf der anderen seite»), του Φατίχ Ακίν.
Γερμανία - Τουρκία, 2007
Προσοχή: Περιέχει «σπόιλερ»

Τι γίνεται όταν διασταυρώνονται και «διαπλέκονται» διαφορετικοί πολιτισμοί, κουλτούρες, γλώσσες, θρησκείες, ηθικές αρχές, αξίες, πολιτικά «πιστεύω» και «βαθέα» (ή ρηχά) κράτη;

Αναμφίβολα πολλά. Διότι οι «διαπλοκές» αυτές μπορεί να σε φτάσουν στα άκρα, να σε πάνε απ’ τη μια άκρη (του κόσμου) στην άλλη, ή απλά να σε κάνουν να φτάσεις ως την άκρη τ’ ουρανού…

Ο Τούρκος, γεννημένος και μεγαλωμένος στη Γερμανία, Φατίχ Ακίν, καταφέρνει μια χαρά να οδηγήσει τους ήρωές του σε όλα τα παραπάνω «ακραία» μονοπάτια, δημιουργώντας μια εξαιρετική ταινία (χωρίς να διεκδικεί ή να δρέπει δάφνες «αριστουργήματος της Έβδομης Τέχνης»).
Ο 35χρονός Ακίν (με μόλις 5 ταινίες μυθοπλασίας στο ενεργητικό του), θεωρείται ήδη απ’ αυτή την ηλικία ως ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους Ευρωπαίους σκηνοθέτες – κι έχει κιόλας ολοκληρώσει την τριλογία του «Αγάπη, Θάνατος, Διάβολος» κατά τα… 2/3.

Μετά το «Μαζί Ποτέ» (Χρυσή Άρκτος Φεστιβάλ Βερολίνου 2004), τώρα ήρθε η σειρά του δεύτερου μέρους της τριλογίας, με την εκπληκτική «Άκρη του Ουρανού» (Βραβείο Σεναρίου και Οικουμενικό Βραβείο Φεστιβάλ Καννών 2007, Βραβείο Lux Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, αλλά και… Χρυσό Πορτοκάλι Σκηνοθεσίας Φεστιβάλ Αττάλειας Τουρκίας 2007). Μια ταινία αφιερωμένη στο θάνατο – μα διόλου πεισιθάνατη. Αντιθέτως, η δίψα για ζωή -ακόμη κι εκεί που φαινομενικά η ζωή έχει τελειώσει ή οδεύει προς το τέλος- ξεχειλίζει.

.

Ο Αλί (Τουνσέλ Κουρτίζ), χήρος, συνταξιούχος και με κλονισμένη υγεία, είναι… ένας Τούρκος στη Βρέμη. Περνάει τον καιρό του, ενθυμούμενος τα περασμένα μεγαλεία… ανδρείας της νιότης του, με τακτικές επισκέψεις στους οίκους ανοχής της γερμανικής πόλης. Κάποια μέρα πέφτει πάνω σε πόρνη «τεμέτερον», πατριωτάκι απ’ την Τουρκία – την Γέτερ (Νουρσέλ Κοσέ). Αποφασίζει να της ανοίξει την καρδιά του (κι εκείνη τα πόδια της!), αλλά και το σπίτι του. Της προτείνει να συζήσουν, υποσχόμενος να της δίνει κάθε μήνα όσα χρήματα βγάζει στο πορνείο. Εκείνη δέχεται, κάτι που δεν βλέπει με καλό μάτι ο γιος του Αλί, Νεζάτ (Μπακί Νταβράκ), καθηγητής Γερμανικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου, ιδίως όταν πληροφορείται την… επαγγελματική της ιδιότητα.

Σύντομα, όμως, αλλάζει γνώμη, όταν μαθαίνει ότι η Γέτερ κάνει «ό,τι κάνει» για να σπουδάσει τη νεαρή κόρη της, που βρίσκεται στην Τουρκία, και με την οποία έχει να μιλήσει

πολύ καιρό, «για άγνωστη αιτία».

.

Ο Χάρος παίζει πρωταρχικό ρόλο στην ταινία (η οποία είναι χωρισμένη σε τρία μεγάλα «κεφάλαια» - τα δύο πρώτα «αφιερωμένα» στο θάνατο δύο εκ των πρωταγωνιστών της).

Αυτό γίνεται εμφανές από το πρώτο της πλάνο, όταν ο Νεζάτ, μπαίνοντας σ’ ένα βενζινάδικο, ρωτάει τον ιδιοκτήτη τι μουσική ακούγεται. «Είναι ο τάδε τραγουδιστής», λέει ο βενζινάς, «που πέθανε πέρυσι από καρκίνο. Ήταν νέος σαν κι εσένα». Κι αντί ο Νεζάτ ν’ απαντήσει κάτι σε στιλ «κουνήσου απ’ τη θέση σου», δέχεται στωικά τη «γρουσούζικη» απάντηση του βενζινά - σκηνή που λειτουργεί ως προοικονομία για το τι θα επακολουθήσει.

.

Το πρώτο «θύμα» είναι η Γέτερ, που χάνει τη ζωή της αναπάντεχα, κατά τη διάρκεια ενός καβγά με τον μεθυσμένο Αλί. Εκείνος, οδηγείται στις γερμανικές φυλακές. Εκείνη (δηλαδή η σορός της), πίσω στην Τουρκία. Το ίδιο και ο Νεζάτ, ο οποίος αποφασίζει να επιστρέψει στην πατρίδα για να βρει την Αϊτέν (Νουργκούλ Γιεσιλτσάι), την κόρη της Γέτερ. Κατά τη διάρκεια της κηδείας, μαθαίνει απ’ τους συγγενείς της ότι η νεαρή Αϊτέν έχει πολλούς μήνες να δώσει σημεία ζωής. Ο Νεζάτ αρχίζει να την ψάχνει σε όλη την Κωνσταντινούπολη, ώσπου πέφτει πάνω σ’ ένα γερμανικό βιβλιοπωλείο. Ο Γερμανός ιδιοκτήτης του ψάχνει να βρει αγοραστή για να γυρίσει πίσω στην πατρίδα του. Και τον βρίσκει, στο πρόσωπο του Νεζάτ. Η… διεθνική διαπλοκή καλά κρατεί: Γερμανός υπήκοος βρίσκεται στην Τουρκία και ανοίγει γερμανικό βιβλιοπωλείο. Τούρκος υπήκοος βρίσκεται στη Γερμανία και διδάσκει Γερμανική Φιλολογία. Ο πρώτος θέλει να επιστρέψει στην πατρίδα του, το ίδιο και ο δεύτερος. Τα άτομα αυτά συναντώνται από το «πουθενά» και… ανταλλάζουν ζωές!

Όμως η μοίρα τα φέρνει ενίοτε αλλιώς. Η Αϊτέν δεν βρίσκεται πια στην Τουρκία, αλλά στη Γερμανία (!), όπου φυγαδεύτηκε από συντρόφους της για να γλιτώσει τη σύλληψη. Όπως πληροφορούμαστε λίγες σκηνές πριν, είναι μέλος παράνομης αριστερίστικης πολιτικής οργάνωσης, που πολεμά το τουρκικό κράτος (αξίζει εδώ ν’ αναφερθεί ότι η προσέγγιση των ελληνικών εφημερίδων στο θέμα ποικίλει ανάλογα με… την πολιτική τοποθέτηση του εντύπου ή, έστω, του κριτικού κινηματογράφου. Σε κάποιες η εν λόγω οργάνωση αποκαλείται «τρομοκρατική» και σε άλλες «επαναστατική»!). Σε μια πορεία διαμαρτυρίας, τα μέλη της οργάνωσης ξυλοκοπούν έναν αστυνομικό που είχε παρεισφρήσει στη συγκέντρωσή τους, το όπλο του οποίου καταλήγει στα χέρια της Αϊτέν. Η Αϊτέν, με τη σειρά της, καταλήγει στο Αμβούργο, όπου… εκδιώκεται από τους εκεί συντρόφους της «δι’ ασήμαντον αφορμήν» κι έτσι βρίσκεται άστεγη και άφραγκη σε μια ξένη χώρα.

.

Τότε, όμως, γνωρίζει τη νεαρή φοιτήτρια Ισπανικής και Αγγλικής Φιλολογίας, Λότε (Πατρίσια Ζιολκόβσκα) – και ανοίγει το δεύτερο κεφάλαιο θανάτου της ταινίας. Η Λότε την περιθάλπει, προσφέροντάς της κατάλυμα (αλλά και την... ερωτική της αγκαλιά) στο σπίτι της. Τη συμβίωσή των κοριτσιών απορρίπτει εξ’ αρχής η μητέρα της Λότε, Σουζάνε (αποκαλυπτική η ερμηνεία της Χάνα Σιγκούλα, άλλοτε «ιέρειας» του Ράινερ Βέρνερ Φασμπίντερ), αλλά… σαν θέλει η νύφη και… η νύφη, τύφλα νά ‘χει η πεθερά! Στο τέλος, όμως, θα γίνει το δικό της, έστω και χωρίς τη δική της παρέμβαση. Σ’ έναν τυπικό αστυνομικό έλεγχο, η Αϊτέν εντοπίζεται από τις γερμανικές αρχές και προσάγεται στο αστυνομικό τμήμα. Αιτείται πολιτικού ασύλου και μέχρι να εκδικαστεί η υπόθεση μένει στους κοιτώνες των αιτούντων άσυλο. Παράλληλα, ψάχνει απεγνωσμένα να βρει τη μητέρα της (αγνοώντας ότι έχει πεθάνει και νομίζοντας ότι εργάζεται σε κατάστημα υποδημάτων, όπως της είχε πει παλιότερα).
.

Ένα χρόνο μετά, το γερμανικό δικαστήριο απορρίπτει την αίτηση και η νεαρή πολιτική ακτιβίστρια απελαύνεται και καταλήγει στις φυλακές της Τουρκίας. Στην ίδια χώρα φτάνει και η Λότε, για να βοηθήσει τη φίλη της. Αυτή της η ενέργεια συναντά και πάλι την έντονη αποδοκιμασία της μητέρας της, η οποία δεν μπορεί να καταλάβει ότι η Λότε «βρήκε για πρώτη φορά νόημα στη ζωή της»… Η νεαρή Γερμανίδα βρίσκεται αντιμέτωπη με τον παραλογισμό και τη γραφειοκρατία της τουρκικής πολιτείας. Βρίσκει, όμως, κι έναν «σύμμαχο»: τον Νεζάτ (άλλο παιχνίδι της μοίρας: πού να ‘ξερε ότι η Αϊτέν είναι το κορίτσι που ψάχνει, δηλαδή η κόρη της Γέτερ). Επισκέπτεται το βιβλιοπωλείο του, αναζητώντας βιβλία για το τουρκικό σύστημα δικαιοσύνης και καταλήγει ενοικιάστρια δωματίου στο σπίτι του.

.

Μετά από καιρό -και αφού προηγουμένως η μητέρα της έχει άρει την ψυχολογική και οικονομική της υποστήριξη- καταφέρνει να επισκεφθεί την Αϊτέν στη φυλακή και αναλαμβάνει να βοηθήσει τις συντρόφους της σε μια «αποστολή» της οργάνωσης. Σε μέρος που της υπεδείχθη, βρίσκει το όπλο που είχε αποσπάσει η Αϊτέν από τον Τούρκο αστυνομικό, με σκοπό να το παραδώσει αργότερα σε μέλη της οργάνωσης. Δεν προλαβαίνει, όμως. Στο δρόμο της κλέβουν την τσάντα «αλητόπαιδα» της γειτονιάς. Στην προσπάθειά της να την πάρει πίσω, δέχεται πυροβολισμό από το ίδιο όπλο, το οποίο ο ανήλικος θεώρησε ψεύτικο ή άδειο. Δεν ήξερε, δεν ρώταγε; Λίγο αργά, πια, αφού το ‘χει βάλει στα πόδια, μαζί με τα υπόλοιπα παιδιά της παρέας και το άψυχο σώμα της Λότε κείτεται στο γραφικό αυτό σοκάκι της Πόλης…
.

Τα φέρετρα στην ταινία ακολουθούν διασταυρούμενες διαδρομές (όπως και οι άνθρωποι). Νωρίτερα είδαμε το φέρετρο με τη Γέτερ να φτάνει αεροπορικώς από τη Γερμανία στην Τουρκία. Τώρα, το φέρετρο με τη σορό της Λότε ακολουθεί την αντίστροφη διαδρομή. Τα περίεργα παιχνίδια της μοίρας έχουν συνέχεια. Είναι η σειρά της σκληρής μάνας Σουζάνε ν’ ακολουθήσει κι η ίδια την αντίστροφη διαδρομή… Φτάνει στην Τουρκία όχι τόσο για να «διερευνήσει» τα αίτια του θανάτου της κόρης της, αλλά για να εξιλεωθεί (η σκηνή θρήνου και οδυρμού στο ξενοδοχείο την πρώτη νύχτα της στην Πόλη είναι συγκλονιστική). Μέσω της γερμανικής πρεσβείας, έρχεται σ’ επαφή με τον Νεζάτ, επισκέπτεται και στη συνέχεια κατοικεί στο διαμέρισμα που έμενε η κόρη της. Συναντά και την Αϊτέν στη φυλακή. Εκείνη της ζητά με λυγμούς να τη συγχωρήσει, αλλά η Σουζάνε ζητά τη δική της συγχώρηση από τον ουρανό, γι’ αυτό και της απαντά ότι θα κάνει τα πάντα για να τη βοηθήσει, κάνοντας, πλέον, το σκοπό της κόρης της δικό της σκοπό. Γιατί τα πράγματα να μην είναι πιο απλά στη ζωή;
.

Η Αϊτέν, τελικά, αποφυλακίζεται, αφού προηγουμένως έχει γίνει… «δηλωσίας», υπογράφοντας «δήλωση μετανοίας» (κάτι που παραπέμπει άμεσα στην Ελλάδα προηγούμενων δεκαετιών, με τις αντίστοιχες δηλώσεις αποκήρυξης των πολιτικών τους φρονημάτων που εξαναγκάζονταν να υπογράψουν πολλοί αριστεροί), γεγονός που αντιμετωπίζεται αν μη τι άλλο απαξιωτικά από τις συντρόφους-συγκρατούμενές της (μία εξ’ αυτών, τη φτύνει κατάμουτρα).
.

Εντωμεταξύ, ο Νεζάτ αφήνει το βιβλιοπωλείο στα χέρια της Σουζάνε και φεύγει για ένα ταξίδι «εσωτερικής» -και όχι μόνο- αναζήτησης στην Τραπεζούντα. Εκεί -στα πατρώα εδάφη- έχει καταφύγει ο -εξ’ αμελείας δολοφόνος- πατέρας του, μετά την αποφυλάκισή του και την απέλασή του από τη Γερμανία («και φονιάς και αλλοδαπός πάει πολύ», σκέφτηκε το τουρκικό δικαστήριο!). Ο Νεζάτ φτάνει στο χωριό του και ψάχνει αμέσως να βρει τον πατέρα του. Ένας γείτονας τον πληροφορεί ότι έχει πάει για ψάρεμα. Και ο Νεζάτ κάθεται στην ακτή και περιμένει να γυρίσει ο πατέρας του, ατενίζοντας τον Εύξεινο Πόντο…
.

Η ταινία είναι ένα διαρκές ταξίδι Γερμανία-Τουρκία (και αντίστροφα). Αλλά κυρίως ένα ταξίδι της ψυχής και του μυαλού. Η ανθρώπινη -αλλά και ανθρωπιστική- ματιά του σκηνοθέτη-σεναριογράφου είναι εμφανής στην ανάπτυξη των χαρακτήρων του και στην εκτύλιξη της πλοκής της ταινίας. Δεν τον ενδιαφέρει μόνο να καταγράψει, αλλά ούτε και να καταγγείλει – πόσω μάλλον να εντυπωσιάσει. Νοιάζεται περισσότερο για τη σκιαγράφηση του ανθρώπινου πόνου, του ανθρώπινου τέλματος, αλλά και του ανθρώπινου μεγαλείου. Μέσα από το θάνατο, έρχεται η αυτογνωσία, ενδεχομένως και η λύτρωση. Φυσικά, στην αποτύπωση όλων αυτών τον βοηθούν οι εξαιρετικές ερμηνείες των πρωταγωνιστών, αλλά και η μαγευτική φωτογραφία της ταινίας (η Κωνσταντινούπολη είναι, έτσι κι αλλιώς, μια πόλη-εμπειρία από μόνη της).
.

Το πολιτικό στοιχείο είναι έντονο καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας. Οι αναφορές στα ανθρώπινα δικαιώματα, στην ελευθερία της έκφρασης, στο δικαίωμα στην εκπαίδευση, στη φτώχια, στο… όχι και τόσο δημοκρατικό τουρκικό κράτος, αλλά και στην ανάλγητη Ευρώπη είναι εμφανείς. Κατά τη διάρκεια της… μπουρδελότσαρκας του Αλί, στους δρόμους της Βρέμης διαδηλωτές φωνάζουν «προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε», ενώ στην Κωνσταντινούπολη μέλη πολιτικών οργανώσεων που διαδηλώνουν ζητούν «Λευτεριά στον Οτσαλάν». Ο Ακίν δεν χαρίζεται στους στρατηγούς της Τουρκίας, ούτε σκοπεύει να το πράξει το μέλλον: «Είναι εύκολο να νιώθω καλοδεχούμενος στην Τουρκία, καθώς δεν έχω κάνει ακόμη κάτι που να ενοχλήσει τη συντηρητική βάση της χώρας. Δεν ξέρω πώς θα νιώθω για τη χώρα αν κάποια στιγμή γίνει κάτι τέτοιο», λέει σε συνέντευξή του στον Γιώργο Κρασσακόπουλο («Athens Voice», τεύχος 200, 14/02/2008).
.

Τα «βέλη», βέβαια, δεν στρέφονται μόνον εναντίον του «βαθέος» τουρκικού κράτους, αλλά και κατά της… ρηχής Ευρωπαϊκής Ένωσης (παρόλα αυτά, η ταινία βραβεύτηκε από το Ευρωκοινοβούλιο!). «Ίσως τα πράγματα καλυτερεύσουν όταν μπείτε στην Ε.Ε.», λέει σε μια σκηνή στην Αϊτέν η μητέρα της Λότε, για να πάρει την απάντηση: «Δεν εμπιστεύομαι την Ε.Ε. Ποιος ηγείται της Ένωσης; Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία. Είναι όλες αποικιοκρατικές χώρες!».
.

Δεν… ξεφεύγει, όμως, από το «στόχαστρο» ούτε ο θρησκευτικός -ισλαμικός, εν προκειμένω- φονταμενταλισμός. Ο οποίος έχει… ισχύ και εκτός τουρκικών συνόρων, ακόμη και στη Γερμανία. Όταν δύο Τούρκοι που βρίσκονται στη Βρέμη ανακαλύπτουν ότι η πόρνη Γέτερ είναι Τουρκάλα, σχεδόν την απειλούν «να γυρίσει στο δρόμο του Θεού», διότι σε αντίθετη περίπτωση «θα είναι κρίμα»… Η θρησκεία, βέβαια, δεν χωρίζει μόνο – ενώνει κιόλας. Έτσι, με μεγάλη έκπληξη ο Νεζάτ και η Γέτερ ανακαλύπτουν ότι οι θρησκείες τους όχι μόνο έχουν περισσότερα κοινά απ’ όσα φαντάζονταν, αλλά χρησιμοποιούν και κοινές παραβολές στη διδασκαλία τους. Όπως η θυσία του Αβραάμ. Μόνο που στον Ισλαμισμό ο Αβραάμ γίνεται… Ιμπραήμ και ο Ισαάκ Ισμαήλ (θυσία προς τους θεούς είχαμε, βέβαια, και στην Αρχαία Ελλάδα, αυτή της Ιφιγένειας. Μόνο που εκείνη δε γλίτωσε και σκοτώθηκε, σε αντίθεση με τους Ισαάκ και Ισμαήλ, που… αντικαταστάθηκαν με αρνιά).
.

Αλήθεια, πώς τελειώνει μια τέτοια ταινία; Ευρηματικά, όπως ξεκίνησε. Ο Νεζάτ περιμένει στην ακτή, αλλά ο πατέρας του δεν έρχεται. Θα γυρίσει ή όχι; Μήπως θέλησε κι αυτός να εξιλεωθεί; Μήπως το τελευταίο κεφάλαιο της ταινίας (με τίτλο «Η άκρη του ουρανού», όπως και ο γενικός τίτλος του έργου), υπονοεί και αυτό έναν ακόμη θάνατο – τον τρίτο στην ταινία; Ή, μήπως, όχι; Ο θεατής διερωτάται και μένει «καρφωμένος» στην οθόνη μέχρι να πέσει και ο τελευταίος τίτλος τέλους για να το μάθει… Λίγη σημασία, όμως, έχει. Σημασία έχει η άκρη του ουρανού, στην οποία οι ήρωες της ταινίας κατάφεραν να φτάσουν (ο καθένας με το δικό του τρόπο)…
.

Κι απόψε μες στην έρημη την πόλη
που με βρήκες πάλι πάρε με κοντά σου
Κρύψε με μες στο παλτό σου κάνε με κορμί δικό σου
ως την άκρη του μυαλού σου ως την άκρη τ' ουρανού σου

.

«Εσύ με ξέρεις πιο πολύ», Στίχοι, μουσική: Χάρις Αλεξίου, Ερμηνεία: Χάρις Αλεξίου, Φίλιππος Πλιάτσικας, CD «Ως την άκρη του ουρανού σου», 2003, Haris Productions